Οἱ Ἕλληνες Ἀνατολικοθρακιῶτες, Μικρασιάτες καὶ Πόντιοι Μάρτυρες
100 ἔτη: Μνήµη Ὀδύνης
Mία ἀπὸ τὶς ἀποφράδες ἡµέρες τοῦ Ἑλληνισµοῦ ὑπῆρξε ἡ 19η Μαΐου 1919 (6 Μαΐου µὲ τὸ παλαιὸ ἡµερολόγιο), κατὰ τὴν ὁποία ἀφίχθη στὴν Ἀµισὸ (Σαµψοῦντα) τοῦ Πόντου ὁ Τοῦρκος στρατηγὸς Μουσταφᾶ Κεµάλ, µὲ διαταγὴ τῆς Κυβέρνησης τῆς Κωνσταντινούπολης νὰ πατάξει τὸ ἐθνικιστικὸ κίνηµα ποὺ ἀµφισβητοῦσε τοὺς ὅρους ἀνακωχῆς τῆς Τουρκίας µὲ τοὺς Συµµάχους καὶ νὰ διαλύσει ὅλες τὶς ἀνταρτικὲς τουρκικὲς ὀργανώσεις, ποὺ δολοφονοῦσαν, καταδίωκαν καὶ καταλήστευαν τοὺς Ἕλληνες τοῦ Πόντου.
Γιὰ τὸν ἴδιο ἀκριβῶς λόγο εἶχαν ἀφιχθεῖ πρὶν ἀπὸ τέσσερις ἡµέρες στὴ Σµύρνη Ἑλληνικὲς στρατιωτικὲς δυνάµεις, µὲ ἐντολὴ τῶν Συµµάχων νὰ προστατεύσουν τοὺς Ἑλληνικοὺς καὶ γενικότερα χριστιανικοὺς πληθυσµοὺς τῆς περιοχῆς, ἀπὸ ἕνα νέο κῦµα σφαγῶν καὶ ἄγριων διωγµῶν ἐναντίον τους, χειρότερο ἴσως ἀπὸ αὐτὸ τῆς περιόδου 1914-1918, ὅταν συντελέστηκε καὶ ἡ γενοκτονία τῶν Ἀρµενίων (1,5 ἑκατοµµύριο νεκροί).
Μέθοδοι ἐξόντωσης
Μία ἀπὸ τὶς µεθόδους ἐξόντωσης τῶν Ἑλλήνων καὶ Ἀρµενίων τῆς Τουρκίας ἦταν ἡ κατὰ τὸ 1914 ἀναγκαστικὴ ἐπιστράτευση τῶν ἡλικίας 18-45 ἐτῶν (µέχρι τότε εἶχαν δικαίωµα ἐξαγορᾶς), ὄχι γιὰ νὰ ὑπηρετήσουν στὶς ἐπιχειρήσεις τοῦ Ὀθωµανικοῦ στρατοῦ, ἀλλὰ γιὰ νὰ ὑπηρετήσουν στὰ λεγόµενα «ἀµελὲ ταµπουροῦ» (τάγµατα ἐργασίας), προκειµένου νὰ σπᾶνε πέτρες, ἀνοίγουν δρόµους, τοποθετοῦν σιδηροτροχιὲς στὰ βάθη τῆς Ἀνατολίας, ἐπὶ 12 καὶ 15 ὧρες τὸ 24ωρο, κάτω ἀπὸ δριµὺ ψῦχος τὸν χειµῶνα καὶ θερµοκρασίες Σαχάρας τὸ καλοκαίρι.
Ἀνεπαρκῶς ἐνδεδυµένοι τὸν χειµῶνα, µὲ ἐλάχιστη τροφὴ ἐνδιαιτώµενοι καὶ στὸ µαρτύριο τῆς δίψας ὑποβαλλόµενοι τὰ καλοκαίρια, ὥστε διὰ τοῦ τρόπου αὐτοῦ νὰ ἐξοντωθοῦν καὶ ἀποβιώσουν. Ἐνῶ τὸ τέλος ἐπήρχετο πολλὲς φορὲς καὶ ἀπὸ τὶς ἀσθένειες ποὺ προέκυπταν ἀπὸ τέτοιες συνθῆκες.
Ἡ ἐξόντωση τῶν πλέον δυναµικῶν λόγῳ ἡλικίας καὶ φύλου µελῶν τῶν οἰκογενειῶν καθιστοῦσε τὰ ὑπόλοιπα µέλη τους εὔκολη λεία τῶν ἐγκληµατικῶν σχεδίων τοῦ ὀθωµανικοῦ καταδιωκτικοῦ µηχανισµοῦ.
Ἄλλη µέθοδος ἦταν ἡ ἀπέλαση τῶν ἀνυπεράσπιστων πλέον κατοίκων τῶν περιοχῶν τῆς ἐµπόλεµης ζώνης (παράλια κυρίως) στὸ ἐσωτερικὸ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, γιὰ νὰ µὴν παρέχουν πληροφορίες στοὺς στρατιῶτες καὶ ναῦτες τῶν Συµµάχων χωρῶν ποὺ ἐνδεχοµένως θὰ ἀποβιβάζονταν σ᾿ αὐτές.
Οἱ ἀπελαυνόµενοι µετεκινοῦντο πεζῇ και συντεταγµένοι σὲ ἐδάφη πέραν τῶν 200 χλµ. ἀπὸ τὸν τόπο ἐκκίνησης καὶ ἐπειδὴ δὲν ὑπῆρχαν καταλύµατα στοὺς τόπους προορισµοῦ, σκόπιµα βέβαια, οἱ πορεῖες συνεχίζονταν χειµῶνα καὶ καλοκαίρι κάτω ἀπὸ ἀντίξοες συνθῆκες, µὲ σκοπὸ τὴ φυσικὴ ἐξόντωση τῶν πεζοπόρων ποὺ στὴν µεγάλη πλειοψηφία τους ἦταν γυναικόπαιδα καὶ γέροντες.
Μὲ τὴ µέθοδο αὐτὴ 180.000 Ἕλληνες τῶν παραλίων τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ὅσοι δὲν πρόλαβαν νὰ φύγουν γιὰ τὰ νησιὰ τοῦ Αἰγαίου, ἀκολούθησαν τὶς πορεῖες θανάτου στὸ ἐσωτερικὸ τῆς Ἀνατολίας. Τὸ ἴδιο συνέβη καὶ µὲ τοὺς Ἑλληνοπόντιους.
Ἐδῶ πρέπει νὰ σηµειωθεῖ ὅτι ὅσοι ἐπιζοῦσαν ἀπὸ τὶς ἐξουθενωτικὲς πορεῖες εἶχαν νὰ ἀντιµετωπίσουν τὸ ὑποχρεωτικὸ λουτρό, δὶς τῆς ἑβδοµάδος, σὲ ὑπαίθριο χῶρο καὶ σὲ πολικὲς θερµοκρασίες. Οἱ ὑποβαλλόµενοι στὸ µαρτύριο αὐτὸ ἔµεναν γυµνοὶ ἐπὶ τρίωρο περίπου, διότι ἐξετάζονταν δῆθεν καὶ ἀπὸ γιατρό. Ὅσοι ἐπιζοῦσαν –ἦταν ἐλάχιστοι– εἶχαν τὸν Θεὸ µαζί τους.
Ἄλλη µέθοδος ἦταν ὁ ἐξαναγκασµὸς τῶν Μικρασιατῶν Ἑλλήνων νὰ δεχθοῦν στὴν κατοικία τους γιὰ διαµονὴ σ᾿ αὐτὴν τῶν µουσουλµάνων προσφύγων ἀπὸ τὴν Μακεδονία, τὴν Ἤπειρο καὶ τὰ νησιά, ποὺ εἶχαν καταφύγει στὴν Τουρκία, µετὰ τοὺς Βαλκανικοὺς Πολέµους. Ἐνῶ µεγάλος ἀριθµὸς κατοικιῶν ἑλληνικῶν οἰκογενειῶν ποὺ εἶχαν ἀπελαθεῖ στὸ ἐσωτερικὸ εἶχαν καταληστευθεῖ ἀπὸ ἐγκληµατικὰ στοιχεῖα καὶ εἶχαν περιέλθει στὴ χρήση µουσουλµάνων προσφύγων ἀπὸ τὰ Βαλκάνια.
Μία ἀκόµη µέθοδος ἐξόντωσης τοῦ Ἑλληνισµοῦ σὲ ὅλη τὴ Μικρὰ Ἀσία, τὸν Πόντο καὶ τὴν Ἀνατολικὴ Θράκη, ἦταν ὁ οἰκονοµικὸς πόλεµος ἐναντίον του.
Στὶς ἐκτὸς ἐµπόλεµης ζώνης περιοχὲς ὅπου ἡ οἰκονοµικὴ ζωὴ ἦταν ἀνθοῦσα, ἡ τουρκικὴ κυβέρνηση ἐπέβαλε µποϋκοτὰζ στὰ ἑλληνικὰ καταστήµατα. Οὐδεὶς µουσουλµᾶνος µποροῦσε νὰ ψωνίζει ἀπ᾿ αὐτά. Καὶ οἱ παραβᾶτες, πωλητὲς καὶ ἀγοραστές, ἐτιµωροῦντο σκληρά.
Σὲ πολλὲς περιοχὲς ἐπειδὴ οἱ φοῦρνοι ἀνῆκαν µόνο σὲ µουσουλµάνους, οἱ Χριστιανοὶ δὲν εἶχαν τὴ δυνατότητα προµήθειας ἄρτου.
Πέραν τῶν θηριωδιῶν αὐτῶν, ἑλληνικὰ χωριὰ ἐπυρπολοῦντο, ἐκκλησίες καὶ νεκροταφεῖα ὑφίσταντο κτηνώδεις βανδαλισµούς, σχολεῖα παραδίδονταν στοὺς ἐκ Βαλκανίων µουσουλµάνους πρόσφυγες.
«Θὰ σᾶς κόψουµε τὰ κεφάλια»
Τὸ Οἰκουµενικὸ Πατριαρχεῖο συνταράχθηκε καὶ τὴν 25η Μαΐου 1914 κήρυξε τὴν Ἐκκλησία σὲ διωγµὸ καὶ ἐπέβαλε πένθος, τὸ ὁποῖο συνίστατο στὴν µὴ τέλεση ἱερουργιῶν (πλὴν τῶν κηδειῶν) καὶ στὸ κλείσιµο τῶν σχολείων.
Τὰ µέτρα αὐτὰ ἦταν ἀναγκαῖα, προκειµένου ἡ πολιτισµένη ἀνθρωπότητα νὰ συνειδητοποιήσει τὴν ἀπειλὴ ποὺ ἀντιµετώπιζε ὁ Ἑλληνισµός.
Ἄλλωστε τὸ Πατριαρχεῖο ἐγνώριζε ἀπὸ τὸ 1909 τί θὰ µποροῦσε νὰ συµβεῖ.
Ὁ τότε Πατριάρχης Ἰωακεὶµ Γ´ εἶχε ἐπισκεφθεῖ τὸν Τοῦρκο ἀρχιστράτηγο Σεφκὲτ πασᾶ γιὰ νὰ διαµαρτυρηθεῖ γιὰ τὴν ἐξοντωτικὴ πολιτικὴ ἔναντι τῶν Ἑλλήνων ἐκ µέρους τῶν Νεοτούρκων.
«Θὰ σᾶς κόψουµε τὰ κεφάλια, θὰ σᾶς ἐξαφανίσουµε. Ἢ ἐµεῖς θὰ ἐπιζήσουµε ἢ ἐσεῖς», ἦταν ἡ ἀπάντηση τοῦ Τούρκου ἀξιωµατούχου (Κ. Φωτιάδη: ἡ Γενοκτονία τῶν Ἑλλήνων τοῦ Πόντου, τ. Α΄, σελὶς 352, ἐκδόσεις Ἡρόδοτος).
Τὸ Πατριαρχεῖο ἀναγκάστηκε νὰ τερµατίσει τὸ πένθος του µετὰ δίµηνο, λόγῳ τῆς ἔναρξης τοῦ Α΄ Παγκοσµίου Πολέµου, κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ ὁποίου οἱ διωγµοὶ τῶν Ἑλλήνων στὰ δυτικὰ παράλια καὶ τὸν Πόντο, ἀλλὰ καὶ τὸ ἐσωτερικὸ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καὶ τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης προσέλαβαν τὴν ἔκταση γενοκτονίας.
Τὸν Μάϊο τοῦ 1919, στὴ Διάσκεψη τῶν Νικητῶν στὸ Παρίσι, ὁ Τοῦρκος Πρωθυπουργὸς Ντουµὰντ Φερὶντ παραδέχθηκε ὅτι στὴ χώρα του εἶχαν τελεσθεῖ «πρωτοφανῆ στὴν παγκόσµια ἱστορία ἐγκλήµατα», τὰ ἀπέδωσε ὅµως ἀποκλειστικὰ σὲ µιὰ ὁρισµένη κατηγορία κυβερνητικῶν - στρατιωτικῶν στελεχῶν, τοὺς Νεοτούρκους, προσπαθώντας ἔτσι νὰ ἀπαλλάξει τῶν εὐθυνῶν του ὁλόκληρο τὸ πολιτικοστρατιωτικὸ σύστηµα τῆς Τουρκίας.
Τὸ γεγονὸς αὐτὸ προκάλεσε τὴν ὀργὴ τοῦ Προέδρου τῆς Διάσκεψης, Γάλλου Πρωθυπουργοῦ Κλεµανσώ, ὁ ὁποῖος ἔδειξε τὴν πόρτα ἐξόδου στὴν τουρκικὴ ἀντιπροσωπεία.
Ἡ τραγωδία ἦταν ὅτι καὶ µετὰ τὸ τέλος τοῦ πολέµου ἡ πολιτικὴ ἀφανισµοῦ τοῦ Ἑλληνικοῦ Γένους τῆς Ἀνατολῆς, µετὰ τὸν ἀφανισµὸ τῶν Ἀρµενίων, συνεχιζόταν καὶ ἐντείνονταν µὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου.
Καὶ τώρα, τὸ 1919, δὲν ὑπῆρχαν Νεότουρκοι στὴν ἐξουσία. Οἱ Ἀρχιδήµιοι τῶν Ἑλλήνων Μικρασιατῶν καὶ Ἑλληνοποντίων καὶ Ἀρµενίων, µὲ ἐπὶ κεφαλῆς τοὺς ὑπουργοὺς Ταλαὰτ καὶ Ἐµβέρ, εἶχαν διαφύγει (ὁ πρῶτος δολοφονήθηκε τὸ 1921 στὸ Βερολῖνο, ἀπὸ τὸν Ἀρµένιο Ταϋλιριάν, ὁ ὁποῖος ἀθωώθηκε ἀπὸ τὴ Γερµανικὴ Δικαιοσύνη τῆς Βαϊµάρης).
Οἱ νικήτριες δυνάµεις εἶχαν τὶς πληροφορίες τους γιὰ τὴ συνεχιζόµενη δράση τῶν Τούρκων ἐθνικιστῶν κατὰ τῶν Ἑλλήνων Μικρασιατῶν καὶ Ποντίων.
Αὐτὸς ἦταν καὶ ὁ λόγος ποὺ οἱ ἡγεσίες τους ἀνέθεσαν στὴν Ἑλλάδα τὴ διοίκηση τῆς περιοχῆς τῆς Σµύρνης γιὰ τὴν πάταξη διὰ τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ τῶν ἐγκληµατικῶν ἐπιθέσεων τῶν τσετῶν κατὰ τῶν Ἑλλήνων καὶ Χριστιανῶν γενικὰ καὶ τὴν ἀποκατάσταση τῆς δηµόσιας τάξης.
Ἐνῶ ἡ τουρκικὴ κυβέρνηση ἀνέθεσε τὸν ρόλο αὐτὸ στὸν στρατηγὸ Μουσταφᾶ Κεµάλ, προκειµένου νὰ ἀποκαταστήσει τὴν τάξη στὸν Πόντο, τὴν ἴδια ἐποχὴ (Μάϊος 1919).
Ὁ Τοῦρκος Ἄϊχµαν
Ἀλλὰ ὁ Μουσταφᾶ Κεµάλ, ὁ ἀποκληθεὶς τὰ νεότερα χρόνια Τοῦρκος Ἄϊχµαν, εἶχε ἄλλα σχέδια, ἀντίθετα ἀπὸ αὐτὰ ποὺ τοῦ ἀνατέθηκαν. Σκοπός του ἦταν νὰ διαλύσει τὴν Ὁθωµανικὴ αὐτοκρατορία ὡς πολιτικὸ σύστηµα συµβίωσης πολλῶν ἐθνοτήτων, διαφόρων θρησκειῶν καὶ νὰ δηµιουργήσει ἐπὶ τῶν ὁρίων της ἑνιαῖο ἐθνικὸ καὶ ὁµόθρησκο κράτος.
Καὶ γιὰ νὰ ὑλοποιήσει τὸ σχέδιό του αὐτὸ χρησιµοποίησε σχεδὸν τὶς ἴδιες µεθόδους καὶ τὰ ἴδια ἐκτελεστικὰ ὄργανα ποὺ χρησιµοποίησαν οἱ Νεότουρκοι, ἀπὸ τοὺς ὁποίους ἄλλωστε προερχόταν.
Ὁ Μουσταφᾶ Κεµάλ, ποὺ ἀργότερα τοῦ δόθηκε τὸ προσωνύµιο Ἀτατοὺρκ (πατέρας τῶν Τούρκων), εἶχε ὡς ἐπιχείρηµα τῆς τροµοκρατικῆς δράσης τῶν συµµοριῶν του, ἐπὶ κεφαλῆς τῶν ὁποίων στὸν Πόντο ἦταν ὁ ἀρχιδήµιος Τοπὰλ Ὀσµὰν (ἕνας παρακρατικὸς καταζητούµενος γιὰ ἐγκλήµατα κατὰ τῶν Ποντίων µεταξὺ 1915 καὶ 1918), ὅτι οἱ Ἑλληνοπόντιοι ἐπιζητοῦσαν τὴν δηµιουργία ἀνεξαρτήτου κράτους, µὲ σχετικὲς παραστάσεις τους στὴ Διάσκεψη τῶν Παρισίων.
Ἕνας λαὸς ὅµως, ὅπως ὁ Ποντιακός, µὲ 200.000 περίπου ἀποβιώσαντες κατὰ τὴ διάρκεια τῶν µαρτυρικῶν πορειῶν, 2.000 ἀπαγχονισθέντες, 58.000 σφαγιασθέντες ἢ τυφεκισθέντες καὶ 120 πυρποληθέντες, κατὰ τὴν τετραετία 1914-1918, µὲ τὰ σπίτια καὶ τὰ καταστήµατά τους σὲ µεγάλη ἔκταση κατεστραµµένα, µὲ τὶς ἐκκλησίες, τὰ σχολεῖα καὶ τὰ ἱδρύµατά τους ἐρείπια, τί ἄλλο µποροῦσε νὰ κάνει, σὲ µιὰ ἐποχὴ ποὺ τὸ σύνθηµα περὶ αὐτοδιάθεσης τῶν λαῶν κυριαρχοῦσε, ἀπὸ τοῦ νὰ ζητήσει τὴν ἀνεξαρτησία του;
Ἡ Τουρκικὴ κρεατοµηχανὴ
Ἦταν, ἄλλωστε, ἀνεπιθύµητος µέσα στὴν ἴδια τὴ γενέτειρά του, τὴν ἴδια τὴν πατρίδα του, τὸν Πόντο, ἀφοῦ τὸ συνεχῶς ἑδραιούµενο καθεστὼς τοῦ Κεµὰλ ἐπεδίωκε τὴν τουρκοποίηση ὅλων ὅσων θὰ παρέµεναν στὴν νέα Τουρκία.
Ἡ Κεµαλικὴ κρεατοµηχανὴ ἔβγαλε περισσότερα θύµατα ἀπὸ τὴν προηγούµενη, τῶν Νεοτούρκων, καθὼς ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς τσέτες, ὁ Κεµὰλ χρησιµοποίησε γιὰ τὴν ἐξολόθρευση τῶν Ποντίων (πολλοὶ ἀπὸ τοὺς ὁποίους µάχονταν στὰ βουνὰ γιὰ τὴν ἐλευθερία τους) τὸν τουρκικὸ στρατό, τὸν ὁποῖο ὀργάνωσε καὶ ἐξόπλισε σταδιακὰ µὲ τὴν βοήθεια τῶν Γάλλων, Ἰταλῶν καὶ κυρίως τῶν Σοβιετικῶν, τὸν ὁποῖο στὴ συνέχεια ἔστρεψε ἐναντίον τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ σὲ ὅλη τὴ Μικρασία.
Ἡ προπαγάνδα τοῦ Κεµὰλ προσπάθησε νὰ δικαιολογήσει τὴ γενοκτονία τῶν Ἑλληνοποντίων τῆς περιόδου 1919-1922, µὲ ἕνα ἀκόµη ἐπιχείρηµα: «Ὅτι µὲ τὴν ἐπανάστασή τους οἱ Ρωµιοὶ ἔσφαξαν πολλοὺς Τούρκους».
Ἡ Κοινωνία τῶν Ἐθνῶν ἔδωσε ἐντολὴ στὸν βρεταννὸ ὑφυπουργὸ Ἐξωτερικῶν Harmsworth νὰ ἐρευνήσει τὴν καταγγελία ποὺ εἶχε γίνει διὰ στόµατος µάλιστα Ἰσµὲτ Ἰνονού. (Σ.σ. ἀποκαλυπτικὸς ἐπ᾿ αὐτοῦ ὁ καθηγητὴς Κ. Φωτιάδης στὸ περιώνυµο σύγγραµµά του).
Τί ἀπεκάλυψε ἡ ἔρευνα τοῦ Harmsworth στὰ τέλη Ἰανουαρίου 1922; Ὅτι ἐπρόκειτο γιὰ 300 Τούρκους τῆς Νικοµήδειας καὶ 10 ἢ 20 ἄλλους, ποὺ ἀναφέρονταν στὴν καταγγελία τῆς Ἄγκυρας.
Οἱ Ἕλληνες ὅµως ἐθρήνησαν περισσότερους ἀπὸ 550.000 Μικρασιᾶτες ὁµοεθνεῖς τους, σφαγιασθέντες, τυφεκισθέντες ἢ ἀπαγχονισθέντες ἀπὸ τοὺς Τούρκους ἢ ἀποθανόντες κατὰ τὶς µακρὲς πορεῖες θανάτου.
Μέχρι τὸ 1923, πάντως, τὸ σύνολο τῶν θανατοθέντων Ποντίων ἀπὸ τὶς ὀρδὲς τοῦ Κεµὰλ καὶ τὶς πρὸ αὐτῶν συµµορίες τῶν Νεοτούρκων ἔφθασε τοὺς 350.000, ἐπὶ συνόλου περίπου 700.000 ποὺ ζοῦσαν στὸν Πόντο πρὶν τὸ 1914. Ὁ µισὸς Ἑλληνοποντιακὸς πληθυσµός, δηλαδή, ἀφανίστηκε, κατὰ τὴν ἐπιχείρηση τῆς ἐθνοκάθαρσης τῆς περιόδου 1914-1923 στὴν Τουρκία. Οἱ διασωθέντες κατέφυγαν πρόσφυγες στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴ Ρωσσία.
* * *
Οἱ ἀριθµοὶ αὐτοὶ ἀνεβάζουν τὸ σύνολο τῶν Ἑλλήνων Ἀνατολικοθρακιωτῶν, Μικρασιατῶν (καὶ Ποντίων) Μαρτύρων περίπου στὸ ἕνα ἑκατοµµύριο ἄτοµα, ἀρχῆς γενοµένης ἀπὸ τὸ 1912, ἔτος ἔναρξης τῶν Βαλκανικῶν Πολέµων, ὅταν ἐξαπολύθηκαν οἱ πρῶτοι διωγµοὶ κατὰ τῶν ἑλληνικῶν πληθυσµῶν τῆς ὀθωµανικῆς αὐτοκρατορίας.
Τὸ ἕνα ἑκατοµµύριο τῶν Ἑλλήνων Μαρτύρων τῆς Ἀνατολῆς ἐπιβεβαιώνεται καὶ ἀπὸ ἕναν ἄλλο ὑπολογισµό. Στὴ Μικρὰ Ἀσία καὶ τὴν Ἀνατολικὴ Θράκη (καὶ τὴν Κωνσταντινούπολη) ζοῦσαν στὶς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰῶνα 2,5 ἑκατοµµύρια Ἕλληνες. Ἀπὸ τὴν ἔναρξη τῶν διωγµῶν 1912-1913 µέχρι καὶ τὸ 1923 κατέφυγαν στὴν Ἑλλάδα 1,5 ἑκατοµµύριο…
Οἱ ὑπόλοιποι ἐξαφανίστηκαν ἀπὸ τὸν ἑλληνοκτόνο τουρκικὸ µηχανισµό.
(*) Ἐφηµερ. «Ἑστία», 19-20.5.2018, σελ. 9. Τοῦ Τίτου Ἰω. Ἀθανασιάδη.
Ἐπιµέλ. ἡµετ.
Ἐλήφθη ἀπὸ τὸν ἱστότοπο τῆς Ἱ.Μ. Ὠρωποῦ καὶ Φυλῆς
Σὲ μορφὴ PDF βλ. ΕΔΩ